Zaktualizowano: 20 września.2022 r.
Oporne na leczenie wrzody żołądka czy też długotrwała biegunka mogą być objawami zespołu Zollingera-Ellisona. Nadmierne wytwarzanie gastryny uszkadza błonę śluzową żołądka doprowadzając do rozwoju choroby. Jakie są przyczyny zespołu Zollingera-Ellisona? Jakie objawy daje choroba? Jak zdiagnozować ZZE? W jaki sposób leczy się zespół Zollingera-Ellisona?
Czym jest zespół Zollingera-Ellisona (ZZE)?
Zespół Zollingera-Ellisona to schorzenie charakteryzujące się występowaniem objawów klinicznych oraz powikłań będących skutkami nadmiernego wydzielania kwasu solnego przez błonę śluzową żołądka, czego najczęstszą przyczyną jest guz o nazwie gastrinoma, produkujący gastrynę.
Aby lepiej zrozumieć istotę choroby, przyjrzyjmy się bliżej gastrynie. Hormon ten produkowany jest przez tak zwane komórki G w błonie śluzowej części odźwiernikowej żołądka i początkowym odcinku dwunastnicy oraz przez komórki trzustki. Bodźcami do wytwarzania gastryny są: rozciąganie ścian żołądka poprzez spożywany pokarm, aktywacja nerwu błędnego oraz obecność aminokwasów i peptydów w żołądku. Co ciekawe gastryna to właściwie zbiór różnych cząsteczek różniących się pomiędzy sobą wielkością (G14, G17 oraz G34), z których najbardziej aktywna jest tak zwana “mała gastryna” G17. Wraz z przepływającą krwi gastryna dostaje się do komórek okładzinowych budujących trzon żołądka. Tam po połączeniu z odpowiednim receptorem jest odpowiedzialna za stymulację wydzielania kwasu solnego a co za tym idzie utrzymanie odpowiedniego pH w żołądku. Ponadto gastryna zapewnia właściwą motorykę przewodu pokarmowego, stymuluje wytwarzanie pepsyny (odpowiedzialnej za trawienie białek) oraz zwiększa przepływ krwi w błonie śluzowej żołądka.
W warunkach fizjologicznych działa mechanizm sprzężenia zwrotnego, a więc osiągnięcie odpowiedniej wartości pH soku żołądkowego hamuje wytwarzanie gastryny a zbyt wysokie pH stymuluje wytwarzanie hormonu. W zespole Zollingera-Ellisona mechanizm ten jest zaburzony a nadmierna produkcja kwasu solnego doprowadza do nadkwaśności soku żołądkowego. W ten sposób powstają uszkodzenia błony śluzowej żołądka, które doprowadzają do trudno gojących się i nawracających owrzodzeń. Ponadto zmiana wartości pH wpływa na unieczynnienie enzymów trzustkowych oraz zaburza wchłanianie witaminy B12.
ZZE po raz pierwszy opisany został w 1955 roku przez dwóch amerykańskich chirurgów Roberta Zollingera oraz Edwina Ellisona, stąd też wywodzi się nazwa choroby. Schorzenie to rozpoznaje się z częstością roczną 1-2 przypadki na milion pacjentów, zwykle około 30-50 roku życia, nieznacznie częściej u mężczyzn.
Jak wspominaliśmy powyżej przyczyną nadmiernego wytwarzania gastryny jest guz zlokalizowany przede wszystkim w ścianie dwunastnicy i głowie trzustki lub rzadziej w okolicznych węzłach chłonnych. Sporadycznie zdarzają się przerzuty do śledziony, wątroby, kości i śródpiersia. W 25% przypadków gastrinoma ma związek z występowaniem genetycznie uwarunkowanego zespołu gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej MEN1. W takich przypadkach oprócz gastrinoma występują również nowotwory przytarczyc, guzy endokrynne wywodzące się z komórek wysp trzustki, gruczolaki przysadki oraz gruczolaki nadnerczy.
Co istotne gastrinoma oprócz gastryny może wydzielać również inne hormony takie jak: polipeptyd trzustkowy, somatostatynę, wazoaktywny peptyd jelitowy, lipotropinę czy też ACTH.
Jakie są objawy zespołu Zollingera-Ellisona?
Objawy pojawiające się w zespole Zollingera-Ellisona wynikają ściśle z uszkodzenia błony śluzowej żołądka, niszczenia komórek jelita cienkiego oraz zaburzeń trawienia i należą do nich:
- Uporczywe, odporne na leczenie wrzody żołądka i jelit
- Biegunka (często tłuszczowa)
- Zgaga
- Utrata masy ciała
- Ból w dole podsercowym (dyskomfort pojawia się zwykle po około 2 godzinach od spożycia posiłku, w nocy lub po przebudzeniu)
- Nudności
- Wymioty
- Krwawienia z przewodu pokarmowego
Zwykle podejrzenie zespołu Zollingera-Ellisona pojawia się w momencie nieskutecznego leczenia wrzodów żołądka co znacząco wydłuża czas postawienia diagnozy. Ponadto przyjmowanie przez pacjentów inhibitorów pompy protonowej (omeprazol i jego pochodne) okresowo wycisza objawy co może uśpić czujność zarówno pacjenta jak i lekarza prowadzącego.
Wymienione wyżej objawy należy zawsze zróżnicować z innymi schorzeniami, takimi jak:
- Celiakia
- Choroba Leśniewskiego-Crohna
- Niedoczynność trzustki
- Typowa choroba wrzodowa żołądka i jelit
- Niedokrwistość Addisona-Biermera
- Zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka
- Infekcja Helicobacter pylori
- Stan po resekcji żołądka
W jaki sposób diagnozuje się ZZE?
Zespół Zollingera-Ellisona diagnozuje się na podstawie objawów klinicznych oraz wyników badań laboratoryjnych, z kolei badania obrazowe mogą pełnić funkcję pomocniczą.
W trakcie diagnostyki niezbędna jest wykonanie:
- Oznaczenia poziomu gastryny we krwi – Badanie to stanowi tak zwany złoty standard w diagnostyce ZZE. Stężenie gastryny dziesięciokrotnie przewyższające normę (czyli stężenie ponad 1000 ng/l) przy wartości pH soku żołądkowego poniżej 2,1 pozwala na jednoznaczne postawienie diagnozy.
- Ocena BAO (podstawowego wydzielania żołądkowego kwasu solnego) – BAO ocenia się w trakcie badania zwanego zgłębnikowaniem żołądka. Polega ono na wprowadzeniu do żołądka przez nos lub przez usta cienkiej sondy, opróżnieniu żołądka z zalegającej treści pokarmowej a następnie po godzinie odessaniu wyprodukowanego w tym czasie soku żołądkowego. Tak zebrany materiał jest następnie badany w laboratorium pod kątem pH oraz zawartości kwasu solnego. BAO powyżej 15 mmol/l świadczy o ZZE.
- Test sekretynowy – Wykonanie tego badania wymaga odstawienia na okres 3 tygodni leków z grupy inhibitorów pompy protonowej. Pacjentowi podaje się dożylnie sekretynę w dawce 2 jednostki na kg/masy ciała, następnie po 2, 5, 10 i 20 minutach pobiera się krew i oznacza poziom gastryny. Wynik w którymkolwiek z pobrań przekraczający wartość 95 pmol/l lub 200 ng/l jest potwierdzeniem występowania Zespołu Zollingera-Ellisona.
- Oznaczenie poziomu chromograniny A we krwi – U większości pacjentów z ZZE stężenie chromograniny A jest podwyższone.
- Badanie endoskopowe – Badanie to pozwala na ocenę zmian makroskopowych w przewodzie pokarmowym, u pacjentów z ZZE widoczny jest przerost fałdów błony śluzowej żołądka oraz wrzody w górnym odcinku przewodu pokarmowego.
- Scyntygrafia receptorowa – To badanie obrazowe o dużej czułości służące ocenie obecności i rozmieszczenia receptorów somatostatynowych co pozwala na zlokalizowanie zarówno guzów pierwotnych jak i przerzutowych.
- Endosonografia – To kolejny rodzaj badania obrazowego służące zlokalizowaniu guzów produkujących gastrynę.
- USG jamy brzusznej
- Tomografia komputerowa jamy brzusznej
- Rezonans magnetyczny jamy brzusznej
Dwa ostatnie badania mają na celu wykrycie guzów gastrinoma jednak ich czułość jest niższa niż endosonografii i wykrywają zwykle zmiany o średnicy powyżej 3cm. Z tego też powodu ich przydatność w diagnostyce zespołu Zollingera-Ellisona jest ograniczona.
W jaki sposób leczy się zespół Zollingera-Ellisona?
Leczenie zespołu Zollingera-Ellisona ma na celu wygojenie wrzodów trawiennych oraz w miarę możliwości usunięcie guza produkującego gastrynę.
W tym celu konieczne jest zarówno stosowanie farmakologii jak i leczenia zabiegowego. Pacjentom podaje się inhibitory pompy protonowej (takie jak omeprazol czy lanzoprazol) lub inhibitory receptora H2 oraz leki ograniczające wzrost guza takie jak: analogi somatostatyny lub chemioterapeutyki. Do całkowitego wyleczenia niezbędne jest chirurgiczne usunięcie guza, pod warunkiem braku odległych przerzutów do innych narządów.
W trakcie terapii istotne jest unikanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych oraz stosowanie odpowiedniej diety co ułatwi gojenie się uszkodzonej śluzówki żołądka.
Doktor nauk medycznych, absolwentka Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu na
kierunku analityka medyczna (medycyna laboratoryjna). Aktualnie związana z Kliniką Hematologii i
Transplantacji Szpiku Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego, gdzie pracuje na stanowisku młodszego
asystenta, na co dzień zajmując się diagnostyką genetyczną pacjentów z chorobami
hematologicznymi. Aktywny uczestnik wielu konferencji naukowych oraz autor licznych publikacji
naukowych, również tych o zasięgu międzynarodowym. Laureatka „Diamentowego Grantu”
przyznanego przez Ministerstwo Nauki oraz Szkolnictwa Wyższego, w ramach, którego zrealizowała
swoją pracę doktorską na Wydziale Lekarskim (Katedra Medycyny Sądowej) Uniwersytetu
Medycznego we Wrocławiu. Wolne chwile spędza aktywnie, na rowerze bądź boisku do squasha.
Medycyna to nie tylko praca, ale również pasja, dlatego wciąż poszerzam swoją wiedzę, uczestnicząc
w różnych szkoleniach. Wiedza przekazywana za pośrednictwem Naszego serwisu ma przybliżyć
medycynę każdemu pacjentowi i pozwolić odpowiedzieć na nurtujące pytania.
Jeśli mają Państwo pytania, bądź interesuje Was dany temat, zapraszam do kontaktu mailowego.
