Antybiotyki – podział, rodzaje, wskazania, przeciwwskazania, działania niepożądane

Zaktualizowano: 24 października.2022 r.

Penicylinę – jeden z podstawowych antybiotyków odkrył w 1928 roku Aleksander Fleming, dziś nie wyobrażamy sobie współczesnej medycyny bez antybiotyków. Co to za leki? Kiedy powinny być stosowane? Jakie działania niepożądane wywołują? Czy są bezpieczne dla kobiet w ciąży? Z pewnością antybiotyki to gorący temat zarówno wśród pacjentów jak i lekarzy. Poniżej przedstawiamy przydatne dla każdego pacjenta kompendium wiedzy na temat antybiotyków.

Czym są antybiotyki?

Nazwa antybiotyk wywodzi się od dwóch słów – anti (przeciw) i biostikos (zdolny do życia), a więc antybiotyk to naturalna lub syntetyczna substancja wykazująca aktywność przeciw bakteriom, zabijając je lub hamując ich wzrost. Antybiotyki stosujemy przede wszystkim w leczeniu wszelkiego rodzaju zakażeń bakteryjnych, ale możemy je stosować również profilaktycznie przed zabiegami chirurgicznymi oraz w profilaktyce zapalenia wsierdzia.

Jak działają antybiotyki?

Tak jak wspominaliśmy powyżej antybiotyk zabija bakterię (wtedy mówimy, że ma działanie bakteriobójcze) lub hamuje jej wzrost (wtedy mówimy, że ma działanie bakteriostatyczne). Ale jak dokładnie wyglądają te procesy? Antybiotyk może powodować:

• Zablokowanie biosyntezy ściany komórkowej bakterii
• Uszkodzenie błony protoplazmatyczne bakterii
• Blokowanie biosyntezy białek
• Blokowanie syntezy DNA

Jakie antybiotyki stosuje się obecnie w medycynie?

Obecnie lekarze dysponują szeregiem różnych antybiotyków. Z pewnością pacjenci zastanawiają się, po co tyle różnych antybiotyków skoro wszystkie zabijają bakterie. Otóż sprawa nie jest tak prosta jak Nam się może wydawać. Ze względu na to, że zakażenie może powodować wiele różnych bakterii musimy dysponować lekami na każdą z nich. Stąd właśnie mnogość antybiotyków, choć są podobne do siebie mają nieco inną budowę chemiczną a przede wszystkim inne spektrum. Pod pojęciem spektrum rozumiemy zakres bakterii, na które dany antybiotyk będzie działał. Możemy wyróżnić antybiotyki o wąskim spektrum działania a więc takie, które będą działały tylko na niewielką liczbę bakterii oraz antybiotyki o szerokim spektrum działania, czyli takie, które będą zabijały wiele różnych bakterii.

Wśród stosowanych obecnie w medycynie antybiotyków wyróżniamy:

• ß-laktamy (a wśród nich: penicyliny, penicyliny z inhibitorem ß-laktamaz, cefalosporyny, cefalosporyny z inhibitorem ß-laktamaz, monobaktamy, karmapenemy)
• Aminoglikozydy (a wśród nich: streptomycyna, neomycyna, gentamycyna, tobramycyna, netylmycyna, amikacyna)
• Tetracykliny ( a wśród nich: doksycyklina, tetracyklina, mino cyklina)
• Glicylcykliny (a wśród nich tygecyklina)
• Makrolidy i ketolidy (a wśród nich: erytromycyna, spiromycyna, josamycyna, cykliczny węglan erytromycyny, roksytromycyna, klarytromycyna, azytromycyna, telitromycyna)
• Linkozamidy (a wśród nich: linkomycyna, klindamycyna)
• Streptograminy (a wśród nich: pristinamycyna, chinupristyna, dalfopristyna)
• Oksazolidynony (a wśród nich linezolid)
• Peptydy (a wśród nich: wankomycyna, teikplanina, dalbawancyna, daptomycyna
• Chloramfenikol (detreomycyna)
• Polimyksyny (a wśród nich kolistyna)
• Ansamycyny (a wśród nich: ryfampicyna, ryfaksymina)
• Sulfonamidy (a wśród nich kotrimoksazol)
• Nitroimidazole (a wśród nich: metronidazol, ornidazol)
• Nitrofurany ( a wśród nich: nitrofurantoina, furagin, niforuksazyd)
• Chinolony i fluorochinolony (a wśród nich: kwas pipemidynowy, norfloksacyna, pefloksacyna, cyprofloksacyna, ofloksacyna, lewofloksacyna, sparfloksacyna, moksyfloksacyna, gemifloksacyna, gatifloksacyna)
• Kwas fusydowy
• Fosfomucyna (a wśród nich trometamo fosfomycyny)

Na jakie bakterie działają określone grupy antybiotyków?

Poniżej przedstawiamy krótkie zestawienie, jaki antybiotyk stosujemy, przy jakim zakażeniu. Przy każdym antybiotyku podajemy od jednego (niska aktywność) do trzech plusów (wysoka aktywność), aby pokazać, który lek będzie najbardziej skuteczny.

• Streptococcus pyogenes (paciorkowiec wywołujący między innymi anginę) – skutecznie wyleczymy za pomocą: penicyliny (+++), ampicyliny/amoksycyliny (+++), piperacyliny (+++), karbapenemów (+++), cefalosporyn od I do IV generacji (+++), makrolidów (++), linkozamidów (+++), linezolidu (+++), glikopeptydów (+++), daptomycyny (+++), tetracykliny (++), tygecykliny (++), fluorochinolonów (++)
• Streptococcus pneumoniae (dwoinka zapalenia płuc) – skutecznie wyleczymy za pomocą: penicyliny (+++), ampicyliny/amoksycyliny (+++), piperacyliny (+++), karbapenemów (+++), cefalosporyn I, II, III [tylko podając doodbytniczo] oraz IV generacji (+++), makrolidów (++), linkozamidów (+++), linezolidu (+++), glikopeptydów (+++), daptomycyny (+++), tetracykliny (++), tygecykliny (++), fluorochinolonów (++), kotrimoksozalu (++)
• Enterococcus sp. (enterokoki mogące powodować między innymi zapalenia wsierdzia czy też problemy podczas kanałowego leczenia zębów) – skutecznie wyleczymy za pomocą: penicyliny (++), ampicyliny/amoksycyliny (+++), piperacyliny (++), karbapenemów (++), makrolidów (+), linezolidu (+++), glikopeptydów (+++), daptomycyny (++), aminoglikozydów (+), tetracykliny (+), tygecykliny (++)
• Staphylococcus aureus metycylinowrażliwy [MSSA] (gronkowiec złocisty może powodować ropne zakażenia skóry, zapalenie mięśnia sercowego czy też zakażenie układu moczowego) –skutecznie wyleczymy za pomocą: piperacyliny (++), karbapenemów (++), cefalosporyn I, II, III [tylko podając doodbytniczo] oraz IV generacji (+++), makrolidów (+++), linkozamidów (+++), linezolidu (+++), glikopeptydów (+++), daptomycyny (+++), aminoglikozydów (++), tetracykliny (++), tygecykliny (+++), fluorochinolonów (+++), kotrimoksozalu (+++)
• Staphylococcus ureus metycylinooporny [MRSA] ( gronkowiec złocisty oporny na niektóre antybiotyki) – skutecznie wyleczymy za pomocą: makrolidów (+), linkozamidów (+), linezolidu (+++), glikopeptydów (+++), daptomycyny (+++), tetracykliny (++), tygecykliny (+++), kotrimoksozalu (+++)
• Beztlenowe ziarenkowce (mogą powodować zakażenia skóry, narządów płciowych, dróg oddechowych) – skutecznie wyleczymy za pomocą: penicyliny (++), ampicyliny/amoksycyliny (++), piperacyliny (+++), karbapenemów (+++), cefalosporyn od I do IV generacji (+), makrolidów (+), linkozamidów (+++), glikopeptydów (+), tetracykliny (++), tygecykliny (++), fluorochinolonów (+), metronidazolu (++)
• Haemophillus influenzae (pałeczka wywołująca zakażenia układu oddechowego i zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych) – skutecznie wyleczymy za pomocą: ampicyliny/amoksycyliny (+++), piperacyliny (+++), karbapenemów (+++), cefalosporyn II, III i IV generacji (+++), makrolidów (+), amino glikozydów (++), tetracykliny (++), tygecykliny (++), fluorochinolonów (+++), kotrimoksazolu (++)
• Moraxella catarrhalis (bakteria odpowiedzialna za zakażenia dróg oddechowych, ucha środkowego i zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych) – skutecznie wyleczymy za pomocą: amoksycyliny z inhibitorem (+++), piperacyliny z inhibitorem (+++), karbapenemów (+++), cefalosporyn II, III i IV generacji (+++), makrolidów (+++), aminoglikozydów (++), tetracykliny (+++), tygecykliny (++), fluorochinolonów (+++), kotrimoksazolu (++)
• Neisseria meningitidis (dwoinka zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych) – skutecznie wyleczymy za pomocą: penicyliny (+++), amoksycyliny/ampicyliny (+++), piperacyliny (+++), karbapenemów (+++), cefalosporyn II, III i IV generacji (+++), makrolidów (++), aminoglikozydów (++), tetracykliny (++), tygecykliny (++), fluorochinolonów (+++), kotrimoksazolu (+)
• Enterobacteriaceae (bakterie mogące wywoływać zakażenia ran, układu moczowego, posocznicę) – skutecznie wyleczymy za pomocą: amoksycyliny/ampicyliny (++), piperacyliny (+++), karbapenemów (+++), cefalosporyn I, II, III i IV generacji (+++), aminoglikozydów (+++), tetracykliny (+++), tygecykliny (+++), fluorochinolonów (+++), kotrimoksazolu (+)
• Pseudomonas aeruginosa (pałeczka ropy błękitnej powodująca szereg różnych zakażeń) – skutecznie wyleczymy za pomocą: piperacyliny (+++), karbapenemów (++), cefalosporyn III i IV generacji (+++), aminoglikozydów (+++), fluorochinolonów (+++)
• Acinetobacter (bakterie powodujące zakażenia szpitalne płuc, skóry, układu moczowego) – skutecznie wyleczymy za pomocą: piperacyliny (+++), karbapenemów (+++), cefalosporyn III i IV generacji (+++), aminoglikozydów (+++), tygecykliny (++), fluorochinolonów (+++)
• Bacteroides (bakterie mogące wywołać zakażenie w obrębie jamy brzusznej) – skutecznie wyleczymy za pomocą: amoksycyliny z inhibitorem (+++), piperacyliny z inhibitorem (+++), karbapenemów (+++), linkozamidów (++), tetracykliny (++), tygecykliny (++), metronidazolu (+++)
• Chlamydia (bakterie wywołujące między innymi jaglicę, zapalenie cewki moczowej spojówek oraz ziarnicę weneryczną) – skutecznie wyleczymy za pomocą: makrolidów (+++), tetracykliny (+++), tygecykliny (++), fluorochinolonów (++)
• Mycoplasma (bakteria powodująca między innymi zapalenie płuc oraz zapalenie cewki moczowej) – skutecznie wyleczymy za pomocą: makrolidów (+++), tetracykliny (++), tygecykliny (++), fluorochinolonów (++)
• Legionella (bakteria mogąca powodować legionellozę) – skutecznie wyleczymy za pomocą:: makrolidów (++), tygecykliny (++), fluorochinolonów (+++)

Antybiotyki – brać czy nie brać?

Z pewnością to pytanie, które często zadajemy sobie i lekarzowi, kiedy czujemy, że dopada Nas choroba. Odpowiedź na to pytanie jest prosta, jeśli mamy do czynienia z zakażeniem bakteryjnym należy zastosować antybiotyk, jeśli jednak mamy do czynienia z zakażeniem wirusowym nie powinniśmy zażywać antybiotyku. Niepotrzebne stosowanie antybiotyków przynosi skutek odwrotny do zamierzonego – lek nie zadziała na wirusy, a częste stosowanie danego antybiotyku wśród pacjentów spowoduje tylko, że bakterie „nauczą się” jak unieszkodliwić lek. Dlatego też zaleca się, aby przed przyjęciem antybiotyku u każdego pacjenta wykonać posiew materiału (krwi, moczu, wymazu z rany), czyli sprawdzić, jaka bakteria wyrośnie z pobranego materiału a następnie sprawdzić, na jakie antybiotyki ta bakteria będzie wrażliwa. To badanie nosi nazwę antybiogramu i pozwala Nam na zastosowanie konkretnego, celowanego leczenia, dzięki temu pacjent od razu otrzymuje lek, który mu pomaga a nie nadaremno stosuje wiele antybiotyków.

Dlaczego pomimo stosowania antybiotyku nie widzimy poprawy stanu zdrowia?

Często taka sytuacja wynika z faktu źle dobranego antybiotyku, jeśli lekarz zastosuje antybiotyk, który nie zabija danej bakterii, nie zobaczymy efektów takiej terapii. Musimy pamiętać, że bakterie są „zdolnymi” uczniami, mogą tak zmienić swoją budowę, wydzielane substancje, że dany antybiotyk przestaje na nie działać. Taką sytuację nazywamy antybiotykoopornością, – czyli sytuacją, w której bakterie jest oporna na stosowanie leku, i dalej namnaża się w Naszym organizmie.

Czy antybiotyki są bezpieczne?

Oczywiście jak każdy lek, antybiotyki również mogą powodować występowanie działań niepożądanych, jednak pomimo tego faktu są niezastąpionymi lekami w walce z chorobotwórczymi bakteriami. Działania niepożądane, jakie mogą wystąpić podczas stosowania antybiotyków to: mdłości, wymioty, biegunka, wysypka, gorączka, bóle stawów, ciężka biegunka poantybiotykowa. Jeśli zauważymy u siebie powyższe objawy podczas antybiotykoterapii powinniśmy skonsultować się z lekarzem, który zadecyduje o dalszym postępowaniu.

Pamiętajmy, że ryzyko działań niepożądanych jest większe w grupach tak zwanego podwyższonego ryzyka a więc u osób w podeszłym wieku ( ze względu na inne schorzenia osoby te przyjmują często wiele leków, które mogą wchodzić w interakcje z antybiotykiem, dlatego zawsze informujemy lekarza o wszystkich preparatach, które przyjmujemy) i dzieci (często działania niepożądane nie wynikają z działania samego leku tylko spowodowane są alergią na dodatki, które mają poprawić smak i wygląd antybiotyku).

Czy kobiety w ciąży mogą stosować antybiotyki?

To z pewnością bardzo częsty dylemat lekarzy ginekologów oraz samych pacjentek. Ciąża to szczególny stan w życiu kobiety, wszystkie leki, które podawane są kobiecie mają wpływ również na płód. Z tego względu przy podawaniu antybiotyku w ciąży należy przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie czy korzyści z podania antybiotyku będą większe niż ewentualne ryzyko dla mamy i dziecka. Niebezpieczeństwo dotyczy szczególnie pierwszego trymestru ciąży, w którym ryzyko szkodliwego działania leku na dziecko jest największe. Antybiotykami przeciwwskazanymi dla kobiet w ciąży, szczególnie w I trymestrze są:

• kotrimoksazol
• nitrofurany
• rifampicyna
• chloramfenikol
• glikopeptydy
• leki przeciwgrzybiczne (amfoterycyna B, flucytozyna

Czy podczas stosowania antybiotyków obowiązuje „specjalna dieta”?

Antybiotyki to silne leki, dlatego podczas ich stosowania należy przestrzegać kilku zasad, dzięki, którym ich działanie będzie najbardziej skuteczne.

• Przede wszystkim pamiętajmy, że w trakcie kuracji antybiotykowej nie należy spożywać alkoholu, który osłabia działanie antybiotyków. Połączenie leków z alkoholem może w tym przypadku doprowadzić do rozwoju ciężkich działań niepożądanych (nudności, wymioty, drgawki) bądź nagromadzenia w organizmie dużych ilości aldehydu octowego, co daje objawy kołatania serca, zaczerwienienie i ból głowy.
• Antybiotyki należy przyjmować godzinę przed lub dwie godziny po posiłku, ze względu na interakcję antybiotyków z pożywieniem i możliwość upośledzonego wchłaniania leków. Dla przykładu przyjmując preparaty z tetracykliną lub fluorochinolony należy unikać pokarmów bogatych w wapń, magnez, glin, żelazo i cynk
• Antybiotyk należy popijać czystą wodą. Popijanie antybiotyków sokiem, mlekiem, kefirem, kawą czy też herbatą może spowodować nieprawidłowe wchłaniania leku.

O czym należy pamiętać w trakcie stosowania antybiotyków?

• Leki przyjmujemy ściśle o określonej porze przez cały czas trwania kuracji. A więc w praktyce nie przyjmujemy antybiotyków, co 5, 6 czy 10 godzin i tylko przez dwa- trzy dni, po których lepiej się poczujemy. Systematyczność jest bardzo ważna, ponieważ sprawia, że w Naszym organizmie utrzymywane jest takie stężenie leku, które będzie zabijać bakterie, jeśli nie będziemy tego przestrzegać, stężenie antybiotyku może spaść do bardzo małej wartości, co pozwoli bakteriom na przeżycie i ponowny „atak”.
• Nie używajmy antybiotyków, które „zostały” z ostatniej infekcji bez konsultacji z lekarzem. Być może antybiotyk nie jest w ogóle potrzebny a jego stosowanie nie tylko osłabi organizm, ale też spowoduje, że bakterie będą umiały „obronić” się przez lekiem.
• Nie należy rozgryzać tabletek ani wysypywać zawartości kapsułek. W wyniku takiego zachowania możemy osłabić wchłanianie leku a także spowodować, że antybiotyk zostanie zniszczony przez kwas solny, (jeśli lek został wysypany z kapsułki).
• Dbajmy o naturalna florę bakteryjną jelit poprzez picie kefirów, jogurtów i innych produktów zawierających szczepy bakteryjne
• W trakcie stosowania antybiotyku oraz przez kilka dni po jego odstawieniu nie należy opalać się, ponieważ antybiotyk może spowodować nadwrażliwość na światło i powstanie poparzeń słonecznych.

Marta Zacharczuk

Doktor nauk medycznych, absolwentka Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu na
kierunku analityka medyczna (medycyna laboratoryjna). Aktualnie związana z Kliniką Hematologii i
Transplantacji Szpiku Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego, gdzie pracuje na stanowisku młodszego
asystenta, na co dzień zajmując się diagnostyką genetyczną pacjentów z chorobami
hematologicznymi. Aktywny uczestnik wielu konferencji naukowych oraz autor licznych publikacji
naukowych, również tych o zasięgu międzynarodowym. Laureatka „Diamentowego Grantu”
przyznanego przez Ministerstwo Nauki oraz Szkolnictwa Wyższego, w ramach, którego zrealizowała
swoją pracę doktorską na Wydziale Lekarskim (Katedra Medycyny Sądowej) Uniwersytetu
Medycznego we Wrocławiu. Wolne chwile spędza aktywnie, na rowerze bądź boisku do squasha.

Medycyna to nie tylko praca, ale również pasja, dlatego wciąż poszerzam swoją wiedzę, uczestnicząc
w różnych szkoleniach. Wiedza przekazywana za pośrednictwem Naszego serwisu ma przybliżyć
medycynę każdemu pacjentowi i pozwolić odpowiedzieć na nurtujące pytania.

Jeśli mają Państwo pytania, bądź interesuje Was dany temat, zapraszam do kontaktu mailowego.

Więcej artykułów i porad:

Witamina B9 (kwas foliowy) – właściwości, źródła, niedobór, przedawkowanie, interakcje z lekami Witamina C (kwas askorbinowy)–właściwości, źródła, niedobór, przedawkowanie, interakcje z lekami Magnez –właściwości, źródła, niedobór, przedawkowanie, interakcje z lekami Witamina D –właściwości, źródła, niedobór, przedawkowanie, interakcje z lekami Potas – objawy niedoboru i najlepsze źródła w żywności, interakcje z lekami Żelazo – objawy niedoboru i najlepsze źródła w żywności, interakcje z lekami Witamina E (Tokoferol) – właściwości i zastosowanie, objawy niedoboru, interakcje z lekami Fosfor – właściwości, dobowe zapotrzebowanie, objawy niedoboru, interakcje z lekami Wapń – właściwości, dobowe zapotrzebowanie, objawy niedoboru, interakcje z lekami Sód – właściwości, dobowe zapotrzebowanie, objawy niedoboru oraz nadmiaru Miedź – właściwości, dobowe zapotrzebowanie, objawy niedoboru oraz nadmiaru, interakcje z lekami Witamina B6 (pirydoksyna) – rola w organizmie, przyczyny niedoboru i nadmiaru, źródła Leki przeciwbólowe – podział, wskazania do stosowania, działania niepożądane Biotyna (Witamina H, B7) – właściwości, skutki niedoboru i nadmiaru, źródła w żywności, interakcje Witamina K – właściwości, skutki niedoboru i nadmiaru, źródła w żywności, interakcje Jod – właściwości, skutki niedoboru i nadmiaru, interakcje z lekami, źródła w żywności Witamina B1 (tiamina) – właściwości, skutki niedoboru i nadmiaru, źródła w żywności